Tekst przygotowany z okazji 40. Dni Kultury Chrześcijańskiej organizowanych przez Klub Inteligencji Katolickiej w Białymstoku
Prof. dr hab. Włodzimierz Mokry (Kraków)
Źródła tożsamości ukraińskiej
W obliczu rozpętanej przez władze moskiewskie i wojska Federacji Rosyjskiej wojny przeciwko Ukrainie szczególnie ważnego znaczenia nabiera kwestia źródeł tożsamości ukraińskiej.
Należy stwierdzić, że tożsamość ukraińska jest integralną częścią życia każdej rodziny, rodu i narodu ukraińskiego, a zwłaszcza jego kultury. Natomiast w kulturze najważniejsze znaczenie pełni język, słowa, nazwy świata otaczającego Ukraińców-Rusinów.
Najistotniejsze znaczenie mają tu słowa określające całą rzeczywistość, a zwłaszcza słowa którymi nazywają Ukraińcy otaczający ich świat, swoją ojczystą ziemię –stanowiącą podstawę do życia; ziemię, na której żyją, a która rodzi chleb powszedni, o który codziennie proszą od czasów przyjęcia chrześcijaństwa w 988 roku: „Ojcze nasz, Któryś jest w niebie i na ziemi….”.
Wybitny ukraiński uczony-teolog Iwan Ohijenko (Metropolita Iłarion) (14.01.1882-29.03.1972 – Winnipeg) w rozdziale 4 zatytułowanym Oryginalność narodu ukraińskiego książki pt. Kultura ukraińska, podkreśla, że „w samej mowie odzwierciedla się duch naszego narodu”. Ze rdzeni słów można zrozumieć, na czym polega kultura narodu. Na przykład takie słowa, jak „«przyjaciółka, towarzyszka» w sposób jaskrawy ukazują”, że żona jest „towarzyszką dla swego męża”. Natomiast te same słowa w języku słowiańskim oznaczają, „że żona jest tylko «rodzącą» kobietą (rożdajuszcza)[1].
W tym samym rozdziale Iwan Ohijenko przytacza szereg przykładów wyrazów słowiańskich, ukazując różnice z językiem ukraińskim, a także podkreśla jak ważne jest każde słowo, gdyż to właśnie w słowach, w języku, odzwierciedla się dusza ukraińskiego charakteru, a więc i ukraińskiej tożsamości. Źródła języka i tożsamości ukraińskiej – według tego wybitnego uczonego – należy szukać w najstarszych, sięgających połowy wieku XII, kronikach.
W kronikach Rusi Kijowskiej – Ukrainy należy też szukać źródeł tożsamości ukraińskiej, która jest związana z przyjęciem chrześcijaństwa przez władców Ukrainy.
Księżna Kijowa św. Olga, jako pierwszy wiarygodnie poświadczony władca ruski, przyjęła chrześcijaństwo w 955/956 roku, jednakże jej działania dotyczące spraw nowej religii chrześcijańskiej „pozostały niezdecydowane, tymczasowe i niepewne. Świat chrześcijański jawił się wtedy przed Rusią w postaci dwóch cesarstw: bizantyńskiego i niemieckiego, usiłujących podporządkować sobie ten silny kraj […] A jednak, chociaż Olga nie mogła narzucić nowej religii ogółowi poddanych, jej stosunki z Bizancjum przygotowały drogę ostatecznemu triumfatorowi chrześcijaństwa na Rusi za panowania jej wnuka Włodzimierza”[2].
Ten ochrzczony na Krymie książę jako świecki władca ochrzcił swój lud w Kijowie nad brzegami Dniepru przy jego dopływie w rzece Poczajnie. Pierwszą zaś kamienną świątynią w Kijowie, ufundowaną przez Chrzciciela Państwa Kijowskiego, była Cerkiew Najświętszej Bogarodzicy, zwana Dziesięcinną. Natomiast pragnący praktycznie realizować chrześcijańską ideę miłości bliźniego i dotrzymywać przykazania – „nie zabijaj” władca nowo ochrzczonej Rusi Kijowskiej zniósł karę śmierci, wywołując zdumienie swych wytwornych, wykształconych i pobożnych doradców.
W ten duchowy rozwój Ukraińców, szczególnie ważny wkład wnosi żywotna na Ukrainie od ponad tysiąca lat spuścizna św.św. Borysa i Gleba, wychowanych przez ojca św. Włodzimierza i matkę chrześcijankę – księżniczkę bizantyńską Annę. Zabici w 1015 r. przez brata uzurpatora – Światopełka, zostali pierwszymi męczennikami Rusi Kijowskiej, których świętymi Kościoła katolickiego w 1724 r. ogłosił papież Benedykt XIII.
Wszczepiony w 988 roku w ziemię naddnieprzańską krzyż zapoczątkował nową, z gruntu chrześcijańską kulturę w dziejach Rusi Kijowskiej, stając się nieodłącznym elementem architektury sakralnej, ikonografii, piśmiennictwa państwa kijowskiego, zmieniającym życie duchowe a także tożsamość Rusinów-Ukraińców.
Należy też podkreślić że tak ważny dla kształtowania tożsamości ukraińskiej chrzest Rusi Kijowskiej miał miejsce w czasach jedności kościoła, o czym pisze m.in. wybitny uczony ks. prof. Bolesław Kumor w artykule Problem jedności Kościoła na Rusi z Kościołem katolickim do końca XII wieku omawiając najważniejsze świadectwa liturgiczne, mówiące o znaczeniu chrztu. Artykuł ten został opublikowany w wydanej pod redakcją Jana Sergiusza Gajka MIC i Wacława Hryniewicza OMI pracy zbiorowej pt. Chrystus zwyciężył. Wokół chrztu Rusi Kijowskiej[3].
Tożsamość religijna, którą według Anieli Różańskiej można definiować jako „wieloaspektowy sposób rozumienia oraz kształtowania własnej egzystencji, a także otaczającej nas rzeczywistości przez pryzmat osobistego doświadczenia wiary i wspólnotowych sposobów jej wyrażania”[4] miała decydujący wpływ na kształtowanie tożsamości ukraińskiej również w wiekach późniejszych. Szczególną rolę w tej kwestii odegrał twórca Akademii Kijowsko-Mohylanskiej metropolita kijowski Piotr Mohyła (11.12.1596-22.12.1646).
Bardzo dokładnie pisze o tym Anna Michałko z Katedry Ukrainoznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego, która podkreśla, że „tożsamość religijna w czasach metropolity kijowskiego św. Piotra Mohyły miała nierozerwalny związek z tożsamością narodową, a prawosławna metropolia kijowska odgrywała główną rolę w samoidentyfikacji Ukraińców, na co niewątpliwy wpływ wywarły dzieła św. Piotra Mohyły… Wasyl Pohorec’kyj twierdzi że Cerkiew pod kierownictwem metropolity zachowała etnokulturę, etnopolityczną jedność i doprowadziła do autoidentyfikacji ukraińskiej nacji”[5].
Swoje wystąpienie chciałbym zakończyć słowami recenzentki pracy zbiorowej zatytułowanej Tożsamość i pamięć. Konteksty kulturowe i społeczne. Studia ukrainoznawcze prof. UAM dr hab. Anny Horniatko, która podkreślając znaczenie monografii na temat tożsamości ukraińskiej stwierdza, że „monografia zawiera istotne spostrzeżenia z zakresu ukralnoznawstwa, szczególnie aktualne i potrzebne dziś, w dobie walki Ukrainy, niepodległej przecież od 1991 r., o integralność terytorialną i zachowanie tożsamości narodowej, pielęgnowanie pamięci historycznej i dalsze budowanie nowoczesnego społeczeństwa europejskiego”.
[1] «В самій мові відбивається дух нашого народу. По коренях слів можна довідатись і о культурі нашого народу. Дане наше слово як «дружина і супруга» яскраво вказує, що вона є товаришкою для свого чоловіка. Натомість в слов’янській мові слова ті означають тільки «рождающа»». І. Огієнко, Оригінальність народу українського, [в:] І. Огієнко, Наша культура, Київ 2002, с. 72-75.
[2] D. Obolensky, Ruś i Bizancjum w połowie X stulecia: problem chrztu księżnej Olgi, [w:] Chrystus zwyciężył. Wokół Chrztu Rusi Kijowskiej, praca zbiorowa pod redakcją Jana Sergiusza Gajka MIC, Wacława Hryniewicza OMI, Verbinum, Wydawnictwo Księży Werbistów, Warszawa 1989, s. 29-30.
[3] Chrystus zwyciężył. Wokół chrztu Rusi Kijowskiej, pod red. J.S. Gajka MIC, W. Hryniewicza OMI, Verbinum, Warszawa 1989, s. 240
[4] Por. A. Michałko, Rola Trebnika św. Piotra Mohyły w zachowaniu tożsamości religijnej rodzin ukraińskich, [w:] Tożsamość i pamięć. Konteksty kulturowe i społeczne. Studia ukrainoznawcze, red. R. Kęsek, D. Pilipowicz, Kraków 2020, s. 93-114.
[5] «Багатостраждальна історія українського народу переконливо засвідчує, що в трагічні часи духовного і фізичного поневолення, особливо на початку XVII ст., коли українська нація стояла на порозі загибелі через чвари, зради, самознищення. Провидіння Боже дало нам чужинця, який молитвою, освітою, культурою, вихованням, реформами і особливо любов’ю до українського народу, ставши самовідданим патріотом України і її Церкви, врятував українську самоідентичність». Василь Погорецький, Історико-літературознавчі, духовні та творчі аспекти в діяльності київського і галицького митрополита Петра Могили у самоствердженні української нації, https://shron1.chtyvo.org.ua/Pohoretskyi_Vasyl/Istoryko-literaturoznavchi_dukhovni_ta_tvorchi_aspekty_v_diialnosti_Petra_Mohyly.pdf